Đốm lá Alternaria phân bố rộng rãi nhưng ít gây hại hơn. Tuy nhiên, bệnh cháy lá và cháy thân nghiêm trọng hơn, gây mất năng suất đáng kể. Đây là vấn đề lớn ở Đông Phi và Trung Phi. Bệnh cũng đã được báo cáo ở Châu Á và Nam Mỹ. Cụ thể một số quốc gia đã được báo cáo bệnh này là: nhiều quốc gia châu Phi như Kenya, Ethiopia, Uganda, Rwanda, Nam Phi và các quốc gia khác như Brazil, Ấn Độ, Papua New Guinea, Cu Ba, Nhật Bản. 

1. Triệu chứng và thiệt hại

Triệu chứng bao gồm các tổn thương màu nâu, chủ yếu ở các tán lá già. Các tổn thương có các vòng tròn đồng tâm giống như tấm bia với các ranh giới được xác định rõ. Đôi khi, có thể có các quầng vàng rộng bao quanh các tổn thương. Các gân lá bị đen được quan sát thấy ở mặt dưới của lá. Nếu nhiệt độ và độ ẩm cao xảy ra vào thời điểm này, phần lớn tán lá sẽ chết và rụng.

Bệnh cháy lá và cuống lá có liên quan đến các tổn thương hình bầu dục nhỏ, màu xám đến đen. Các tổn thương chủ yếu được tìm thấy trên thân và cuống lá nhưng đôi khi có thể xuất hiện trên lá. Trong điều kiện khô, các tổn thương có màu bạc. Chúng có tâm màu sáng và có thể xuất hiện màu trắng trong thời kỳ khô hạn. Điều kiện ẩm ướt dẫn đến đến các tổn thương màu đen mở rộng, cuối cùng hợp nhất và bao quanh thân và cuống lá. Cuối cùng, cuống lá và thân cây bị thắt chặt lại, thắt chặt thân cây do các đốm hoại tử nghiêm trọng có thể gây héo hoặc chết phần ngọn của cây và cây chết. Phần gốc và phần giữa bị ảnh hưởng nhiều hơn phần ngọn. Ngoài ra, tình trạng rụng lá có thể xảy ra ở những lá già. Mặt đất bên dưới các dây bị ảnh hưởng bởi bệnh thường được phủ đầy các mảnh vụn lá đen rụng do bệnh.

Ở Ấn Độ, tình trạng rụng lá sớm (early blight disease) nghiêm trọng do đốm lá Alternaria bởi loài A. capsici gây ra đã được báo cáo (Sivaprakasam et al. 1977). Trong hầu hết các trường hợp, bệnh phát triển trên lá già ở mức độ hạn chế và không ảnh hưởng đến năng suất, đó là trường hợp đốm lá. Mặc dù không có tài liệu nào về thiệt hại do căn bệnh này gây ra, nhưng nếu gặp giống mẫn cảm và điều kiện thời tiết thuận lợi và bệnh tấn công gây cháy lá và cháy thân sẽ gây chết dây khoai và từ đó có thể gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến năng suất.

Bệnh này xuất hiện ở một số quốc gia châu Phi nhưng đặc biệt nghiêm trọng ở môi trường mát mẻ, ẩm ướt của miền trung và tây nam Uganda. Hầu hết các công trình nghiên cứu về tác động đã được thực hiện tại Uganda, nơi mà năng suất bị mất phụ thuộc vào giống, vùng và mùa vụ. Tất cả các giống được trồng phổ biến và ưa chuộng đều dễ bị nhiễm bệnh. Bệnh này rất nghiêm trọng đối với các loại cây trồng ở độ cao trung bình và cao, những loại cây trồng ở vùng cao nguyên Tây Nam mát mẻ, ẩm ướt (độ cao trên 1500 masl và lượng mưa hàng năm 900- 1350 mm) và ở một số vùng thuộc Trung tâm vùng Hồ Crescent, nhưng ít nghiêm trọng hơn ở các vùng khô hơn ở phía đông và phía bắc Uganda. Ở những nơi có điều kiện thuận lợi cho bệnh, người ta đã báo cáo rằng năng suất củ lưu trữ bị mất từ 50- 90%, đặc biệt là khi bệnh cháy lá và cháy thân và bệnh do vi-rút khoai lang xảy ra cùng lúc. Những căn bệnh này quan trọng đến mức chúng là trọng tâm của các chương trình lai tạo tại Viện nghiên cứu tài nguyên cây trồng quốc gia, Namulonge, Uganda, hợp tác với Trung tâm khoai tây quốc tế (CIP), Peru. 

Bệnh cháy cuống lá và thân cây khoai lang còn được gọi là bệnh thán thư Alternaria (Alternaria anthracnose). Anthracnose có nghĩa là “bệnh than- coal disease”, đây là từ dùng để mô tả các bệnh do nấm gây ra, tạo ra các đốm đen trên lá, cuống lá, thân và quả. Bệnh trên khoai lang còn được gọi là bệnh cháy lá và thân cây Alternaria.

2. Tác nhân gây bệnh

Tên loài nấm Alternaria gây bệnh trên khoai lang được xác định ở nhiều nơi: Đốm lá và cháy cuống lá và thân cây được báo cáo là do một số loài nấm Alternaria gây ra. Chúng bao gồm Alternaria bataticola (Bruggen, 1984; Lopes & Boiteux, 1994; Osiru et al., 2008; Narayanin et al., 2010; Ogero & van der Vlugt, 2023; Yadav et al., 2024),  A. tenuissima và A. alternata (Anginyah et al., 2001; Osiru
et al., 2007; Qian et al. 2016; Ogero & van der Vlugt, 2023; Yadav et al., 2024), A. capsici (Sivaprakasam et al.,1977), A. bras-sicae, A. solani (Hegde & Jeeva, 2012), A. argyroxiphii, A. neoipomoeae, A. ipomoeae (Woudenberg et al. 2014).
 

 

Hình 3. Các vết đen lõm trên thân cây khoai lang do nấm Alternaria sp. gây ra

(Nguồn ảnh: https://www.arc.agric.za/arc-vopi/Pages/Crop%20Protection/Alternaria-blight-of-sweet-potato.aspx)
 

Hình 3. Bào tử đính Alternaria bataticola phân lập NASPOT 1

3. Dịch tễ học của bệnh

Nấm Alternaria spp. là những tác nhân gây bệnh cơ hội, gây bệnh theo mùa, tấn công nhiều loại cây trồng. Chúng có thể tồn tại trên cây khoai lang, kí chủ thay thế và trong đất. Sau thu hoạch, nấm vẫn còn tồn tại trong các mảnh vụn thực vật trên đất dưới dạng sợi nấm và bào tử. Bào tử nấm cũng có thể lưu tồn trên các cây ký chủ họ cà khác, chẳng hạn như cà chua, cà tím và cây cà đen.

* Sự lây lan: 

Bệnh lây lan qua các khoảng cách ngắn bằng sự phát tán của các bào tử trong không khí và cũng được lây lan qua mưa do gió, mưa bắn và nước bắn tung tóe. Ở khoảng cách xa, bệnh lây lan qua chủ yếu các cành giâm dùng để trồng. 

* Một số yếu tố ảnh hưởng đến sự phát sinh, phát triển của bệnh:

Độ ẩm tương đối cao hoặc nước tự do là cần thiết cho sự nảy mầm, lây nhiễm và hình thành bào tử, những điều kiện phổ biến ở các vùng nhiệt đới do mưa liên tục. Do vậy, bệnh phát triển tốt nhất trong điều kiện độ ẩm cao và suốt trong thời gian có mưa. Sương vừa đến nặng cũng có thể thúc đẩy bệnh phát triển.

 Các bào tử nảy mầm và xâm nhập trực tiếp vào lá thông qua lớp biểu bì của lá già, giết chết mô trước, có thể là do các độc tố như axit alternaric do sợi nấm tạo ra. Thật vậy, ở các loài Alternaria khác nhau, sự hiện diện của các độc tố khác nhau đã được báo cáo như axit alternaric, có thể là lý do khiến lá rụng. Các triệu chứng mất 3- 6 ngày để phát triển. Theo Anginyah et al. (2001), trong vòng 4 - 6 ngày sau khi chủng bệnh nhân tạo và tùy thuộc vào giống khoai lang, nấm đã tạo ra các triệu chứng đặc trưng điển hình của bệnh cháy lá và cháy thân Alternaria. Các bào tử sẽ được tạo ra bên trong các vết tổn thương. 

Kandalo et al. (2016) đã nghiên cứu thời gian ẩm ướt, nồng độ mầm bệnh và tương tác nhiệt độ/thời gian ẩm tác động lên tỷ lệ mắc bệnh và mức độ nghiêm trọng của bệnh AB ở khoai lang. Giống 'W119', được báo cáo là dễ bị AB, đã được chủng dịch bào tử A. bataticola (chủng PPRI 11930) trong điều kiện nhà kính và buồng tăng trưởng thực vật. Trong thí nghiệm thời gian ướt, ở nhiệt độ không đổi 28°C, mỗi lần tăng thời gian ướt làm tăng đáng kể tỷ lệ mắc bệnh trung bình (MDI) và mức độ nghiêm trọng trung bình của bệnh (MDS). Thời gian ẩm ướt trong 48 giờ là điều kiện tối ưu của thí nghiệm này vì nó tạo ra MDI và MDS cao nhất. Trong thí nghiệm nồng độ mầm bệnh, MDI và MDS tăng đáng kể khi nồng độ mầm bệnh tăng nhưng không có sự khác biệt đáng kể giữa 3×10⁴ bào tử/mL và nồng độ mầm bệnh cao nhất là 5×10⁴ bào tử/mL. Trong sự tương tác giữa nhiệt độ và thời gian ướt, nhiệt độ tối ưu và thời gian ướt trong nghiên cứu này lần lượt là 20 và 25°C trong 48 giờ. Phơi nhiễm ở 35°C bất kể thời gian ướt không tạo ra bất kỳ triệu chứng AB nào.

Ở Kenya, trong một nghiên cứu trong nhà kính của Anginyah et al. (2001), các mức độ pH đất khác nhau cho thấy không ảnh hưởng đến mức độ nghiêm trọng của bệnh (P <0,05).

Tần suất mắc bệnh & mức độ nghiêm trọng bị ảnh hưởng bởi các yếu tố gây bệnh như độc lực, tốc độ phát tán và biện pháp canh tác (sức khỏe cây khoai lang và giống). Cây bị bệnh sẽ ảnh hưởng đến  tình trạng sinh lý  như tăng tốc độ hô hấp và giảm quang hợp, gây mất năng suất. Người ta cho rằng các giống khoai lang vỏ đỏ có khả năng kháng bệnh cháy lá và cháy cuống lá tốt hơn các giống khoai lang vỏ trắng. Phản ứng của 648 dòng khoai lang đối với bệnh đốm lá Alternaria đã có, mặc dù không có dòng nào trong số này có khả  năng kháng bệnh, 36 dòng ít bị bệnh đốm lá Alternaria hơn. 

Nghiên cứu trong nhà kính của Anginyah et al. (2001) ở Kenya cho thấy có sự khác biệt đáng kể về mức độ nghiêm trọng của bệnh giữa các giống được đánh giá. Bệnh cháy lá và thân Alternaria do A. bataticola gây ra đã được theo dõi trên các lô ruộng của các giống khoai lang được chọn từ cánh đồng thu thập nguồn gen CIP. Các giống Viola (440046) và Yanshu 1 (440024) dễ bị nhiễm hơn các giống khác. Mức độ bệnh thấp nhất được quan sát thấy trên giống Jayalo.